Tránh đầu tư dàn trải trong bảo tồn di tích

- Có khá nhiều ý kiến trái chiều liên quan đến việc phục dựng, trùng tu di tích, với tư cách là người trực tiếp tham gia công việc này, ý kiến của Ông về vấn đề này như thế nào?

- Trên thực tế, việc tu bổ di tích ở nước ta gặp không ít khó khăn và theo tôi có những lý do. Đầu tiên có thể kể đến là tư liệu về các di tích, đây là một thách thức không nhỏ, tôi lấy ví dụ như phần lớn các công trình của ta đều làm bằng gỗ, và bị hỏng theo thời gian. Các công trình bằng gỗ lim dù bền nhưng chỉ xuất hiện ở Việt Nam trong những kiến trúc từ thời Lê. Bởi vậy nếu nói là phục dựng lại kiến trúc thời Lý mà phải là gỗ lim là sai. Kiến trúc thời Lý, chỉ còn lại một vài câu ghi trong văn tịch cổ, con số tính toán cũng mang tính ước lệ, vài trăm trượng hay nghìn trượng, làm sao có thể đo chính xác. Hiện nay toàn bộ thư tịch cổ chỉ cho chúng ta nhận dạng mặt bằng thời Lý là như thế, còn giữ được một vài chân vạc, một vài mảnh gốm, vài pho tượng không hoàn chỉnh… Nếu yêu cầu dựng lại cái chùa này, đình này từ thời Lý thì không thể dựng được. Chỉ có thời Lê Trung Hưng và triều Nguyễn mới để lại dấu ấn đầy đủ trên đất nước ta.

Thêm nữa, bản chất vật liệu cũng không bền vững, bởi vậy việc tu bổ di tích cũng cần phải thay thế, có loại trừ cái này, cái kia. Lập dự án là khâu cần nhất trong cả quá trình tu bổ, thay cái gì, phục hồi như thế nào nhưng khâu dự án của ta chỉ tính được như công việc tu bổ căn nhà cấp 4 theo khung giá xây dựng cơ bản, bên cạnh đó các chuyên gia của ta không phải ai cũng có trình độ giỏi.

- Phải chăng do vậy  mà nhiều di tích bị đánh giá bị  trẻ hóa ?

- Theo tôi, đó là nguyên nhân chủ yếu dẫn đến những bất cập trong xây dựng di tích thời gian qua. Tuy nhiên trẻ hay không còn là do khác nhau về quan điểm. Tôi xin lấy một ví dụ, gần đây dư luận cho rằng đình Thụy Phiêu bị trẻ hóa có đúng không nếu chỉ trông vào mấy cây gỗ mới mà không biết được cái quý giá của ngôi đình nằm ở chỗ nào? Cái quý nhất của đình Thụy Phiêu chính là cây cột ghi rõ niên hiệu của thế kỉ XVI và bức chạm mang dấu tích từ thời Mạc để khẳng định đây là ngôi đình cổ nhất Việt Nam. May mắn là những lần tu bổ trước, các cụ đã giữ lại được. Lần này chúng tôi cũng giữ lại những cấu kiện cổ nhất ấy, thậm chí giữ được nhiều hơn số cấu kiện so với bản thiết kế. Còn gỗ mục nát tất nhiên phải thay thế. Hơn nữa, chúng tôi cũng đã chọn ra viên ngói cổ nhất để thiết kế tất cả những viên khác theo viên ngói đó. Vậy sao có thể nói là phá bỏ di tích?!

Theo đúng quy trình khi trùng tu nếu không hạ giải thì không thể thiết kế và tìm được biện pháp xử lý, khắc phục nhằm bảo tồn di tích được. Hiện giờ dư luận chỉ thấy hạ giải và cho rằng đã bị phá bỏ. Đây đang là vấn đề gây bức xúc, nhưng tôi nghĩ, cái gì cũng có tiến trình của nó và chúng ta phải theo thôi.

- Vậy theo Ông có thể hóa giải được vấn đề bất cập giữa quy định cứng nhắc của xây dựng cơ bản với sự khác biệt trong kiến trúc văn hóa?

- Theo tôi điều này hoàn toàn có thể làm được, hãy để các nhà chuyên môn chủ động trong việc xây dựng kiến trúc văn hóa theo quá trình họ nghiên cứu và tìm hiểu công trình.

- Như vậy quy trình để tiến hành trùng tu di tích cần cẩn trọng, khoa học hơn và để làm tốt điều này chúng ta cần tập trung có chọn lọc, trong khi dường như thời gian qua, chúng ta  quá dàn trải trên lĩnh vực này?

- Đúng vậy, có thể thấy năm 2008 trong hơn 300 dự án xây dựng tu bổ di tích, nhưng chỉ có 74 dự án hoàn thành. Trong số đó 2 dự án do Bộ VH,TT&DL quản lý, còn lại do các tỉnh quản lý. Về nguyên tắc khi lập dự án tu bổ phải được sự đồng ý của Bộ, nhưng dự án gửi lên mà lâu quá không được duyệt thì tỉnh phải ký quyết định thôi. Thả mặc cho nhân dân muốn làm gì với di tích là điều rất nguy hiểm. Chỗ nào cũng đặt Phật bà màu trắng như mỹ nhân, chỗ nào cũng gạch men Trung Quốc… đây là điều không chấp nhận được và phải tìm cách khắc phục. Nhưng nếu cái gì cũng dồn vào vai Bộ thì cũng không thể kham nổi, cần phải có sự phân cấp. Phân cấp, theo tôi đến cấp tỉnh là hợp lý.

Một việc nữa cũng rất cần thiết phải làm, đó là phân cấp di tích thành di tích đặc biệt cấp quốc gia, di tích cấp tỉnh để có sự tập trung nguồn lực hợp lý. Chúng ta không nên dàn trải quá nhiều di tích. Yêu cầu giữ gìn tối đa là chính xác, nhưng phải xác định tối đa đến đâu, bởi có cái tối đa được tới 90%, nhưng có cái chỉ đến 10%. Nếu đặt ra phải tối đa tới 50% thì chúng ta sẽ đi vào chỉ tiêu mà chúng ta đã phải trả giá bằng nhiều đau xót.

Theo kiểm kê nước ta có tới hơn 40 nghìn di tích, con số đó lớn hơn nhiều nước trên thế giới có diện tích lớn hơn nước ta. Trong số đó có 3 nghìn di tích cấp quốc gia và hơn 4 nghìn di tích cấp tỉnh. Chúng ta có danh hiệu nhiều di tích đó, nhưng thực chất lại không giữ được. Dấu ấn của một thời xa xưa mang tính tinh thần, tâm linh, cần phải xác định cái quý là ở giá trị tâm linh ấy. Giữ lấy cái tinh thần, ý nghĩa xác thực của di tích hơn là giữ di tích theo kiểu nguyên si, nguyên gốc, tôi cho đó mới là cách phù hợp với Việt Nam.

- Xin cảm ơn Ông!